عقب مانده ذهنی | نشانه‌ها، علل، انواع و درمان عقب ماندگی ذهنی

کودکان کم توان ذهنی چه ویژگی‌هایی دارند؟ تشخیص اختلال در افراد عقب مانده ذهنی بر اساس دو ویژگی اساسی صورت می‌گیرد؛ کارکرد ذهنی و هوش آن‌ها که باید پایین‌تر از حد میانگین جامعه باشد و دوم رفتارهای سازشی یا مهارت‌های لازم برای زندگی روزمره که آن هم با حد میانگین جامعه سنجیده می‌شود. عقب ماندگی ذهنی سطوح مختلف دارد و علل ابتلا به آن معمولا به عوامل زیستی و ژنتیکی مربوط می‌شود. بسیاری از مادرانی که با مشکل عقب ماندگی کودکشان مواجه می‌شوند، امیدی به بهبود توانایی‌های او ندارند. فرد کم توان ذهنی با توجه به سطح عقب ماندگی می‌تواند تحت آموزش‌های تخصصی توانایی‌ها و مهارت‌های زیادی را پرورش دهد. در ادامه به بررسی جنبه‌های مختلف عقب ماندگی ذهنی و خدمات درمانی مرتبط با آن پرداخته‌ایم. برای اتخاذ بهترین درمان و برخورد با این کودکان مراجعه به مشاوره کودک الزامی است.

ویژگی‌های افراد عقب مانده ذهنی

عقب ماندگی ذهنی یکی از اختلالات عصبی رشدی که با برخی از نشانه‌های خاص شناخته می‌شود. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه اختلالات عصبی رشدی کلیک کنید. ویژگی‌های کلی بیمار کم توان یا عقب مانده ذهنی شامل موارد زیر است:

_توانایی و استعداد لازم و کافی جهت یادگیری ندارند. 

_در سازگاری و تطابق با شرایط و محیط با مشکل شدید روبرو هستند.

_در درک امور ساده زندگی دچار مشکل می‌شوند.

_مهارت‌های لازم و مناسب زندگی روزمره را ندارند یا به سختی آن‌ها را یاد می‌گیرند.

_به کمک، حمایت و آموزش مخصوص نیاز دارند.

-بهره هوشی افراد عقب مانده ذهنی پایین (معمولا کمتر از 70) است.

1. اختلال در حافظه

حافظه کوتاه مدت این کودکان ضعیف است. البته در انجام کارهای روزمره و تکراری موفق هستند و بدون هیچ مشکلی کارهای خود را انجام می‌دهند.

2. یادگیری در کودکان عقب مانده ذهنی آهسته است

کودکان عقب مانده توانایی یادگیری دارند اما نسبت به سایر کودکان عادی ضعیف‌تر هستند. پردازش اطلاعات در آن‌ها به کندی صورت می‌گیرد و در نتیجه روند یادگیری آهسته ای دارند.

3.عدم تمرکز

کودکان عقب مانده نمی‌توانند بر روی یک کار به صورت طولانی تمرکز داشته باشند. برای حل این مساله لازم است که مهم‌ترین جنبه یک فعالیت را به آن‌ها نشان دهید تا بهتر به آن توجه کنند.

4. بی علاقگی در کودکان عقب مانده ذهنی

به دلیل توانایی اندک، این کودکان در ابتدا دچار شکست‌های زیادی می‌شوند و نسبت به توانایی‌های خود بی اعتماد خواهند شد. به مرور زمان دست از تلاش برمی‌دارند و نسبت به یادگیری امور جدید بی‌علاقه می‌گردند.

5. استقلال

همان طور که گفته شد این کودکان از عهده انجام کارهای روزمره برمی‌آیند. به همین دلیل می‌توانند زندگی نسبتا مستقلی داشته باشند. این کار به آن‌ها کمک می‌کند که برای زندگی در بزرگسالی و کاملا مستقل تمرین کنند.

6.عدم کنترل احساسات کودکان عقب مانده ذهنی

کودکان نمی‌توانند به خوبی احساسات خود را کنترل کنند اما با گذشت زمان و بزرگ شدن، این توانایی را می‌آموزند. کودکان عقب مانده در کسب این مهارت چندان موفق نیستند و حتی در بزگسالی هم نمی‌توانند هیجانات خود را کنترل کنند. آن‌ها معمولا احساسات خود را با پرخاش بروز می‌دهند.

7. رشد اجتماعی و کاربرد مهارت‌های جدید

کودکان عقب مانده در روابط اجتماعی و برقراری ارتباط ضعیف هستند. به همین دلیل در تعامل‌های اجتماعی با مشکل مواجه می‌شوند و پیشرفت چندانی نخواهند داشت. همچنین آن‌ها نمی‌توانند مهارت‌های جدید خود را به کار گیرند و از آن‌ها استفاده کنند.

 

تشخیص و ارزیابی عقب مانده ذهنی

برای آن که متخصص فردی را عقب مانده ذهنی و یا کم توان ذهنی تشخیص دهد، موارد زیر باید در او وجود داشته باشد:

1- اختلال عقب ماندگی ذهنی قبل از 18 سالگی بروز پیدا می‌کند. در صورتی که فردی پس از 18 سالگی دچار مشکلات ذهنی شود، کم توان ذهنی نامیده نمی‌شود و ممکن است بروز مشکلات علت دیگری داشته‌باشد.

2- بهره هوشی حتما باید پایین‌تر از بهره هوشی میانگین جامعه باشد. بهره هوشی یا آی کیو به صورت کلی باید بین 85 تا 115 باشد. فردی که بهره هوشی بین 75 تا 90 داشته باشد را دیر آموز و کسی که کمتر از 70-75 باشد را کم توان ذهنی تشخیص گذاری می‌کنند.

3- فرد حداقل باید در یکی از حیطه‌های رفتارهای سازشی با مشکل اساسی روبرو باشد تا تشخیص عقب مانده زهنی برای او داده شود. این حیطه شامل مشکل در زندگی در منزل، برقراری ارتباط با دیگران، مدیریت خود، مهارت تحصیلی، مهارت‌های اجتماعی و بین فردی، مهارت‌های سلامت و امنیت خود، استفاده از امکانات جامعه، تفریح و... می‌شود.

برای تشخیص رفتار انطباقی، روانپزشک یا کارشناس متخصص، مهارت‌های روزمره فرد را با همسالانش مقایسه می‌کند. همچنین از مصاحبه با مراقبین و... نیز بهره می‌برد.

 

عقب مانده ذهنی | علل ابتلا به عقب ماندگی ذهنی

علت در بیشتر موارد نامشخص است ولی حدودا در یک سوم موارد علت عقب ماندگی به یکی از موارد زیر مربوط است:

1. عقب مانده ذهنی | عوامل ژنتیکی

اختلالاتی مانند سندرم داون و اختلالات متابولیک منشا ژنتیکی دارند و باعث کم توانی ذهنی می‌شوند. بنابراین در خانواده‌هایی که سابقه‌ی اختلالات ژنتیکی وجود دارد، تست‌های ژنتیک قبل از بارداری لازم است. تست‌های اولتراسوند و آمنیوسنتز نیز حین بارداری در تشخیص چنین مواردی کمک شایانی می‌کنند. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه سندرم داون کلیک کنید.

2. عوامل مربوط به دوران بارداری

مصرف الکل و مواد مخدر، سوء تغذیه مادر و بیماری‌های عفونی مادر عوامل مهمی هستند که می‌توانند باعث کم توانی در کودک شوند. بنابراین در این دوره حساس، مادران باید از سوء مصرف داروها اجتناب کنند. در عوض باید مکمل‌های غذایی و ویتامین‌های لازم مصرف کنند و همچنین خود را در برابر بیماری‌های عفونی واکسینه نگه‌دارند. برای اطلاع از نکات مهم بارداری سالم مقاله‌ی دوران بارداری را مطالعه کنید.

3. عقب مانده ذهنی | مشکلات زایمان

در مواردی که نوزاد بسیار نارس به دنیا می‌آید و یا در طی زایمان از اکسیژن محروم می‌شود، احتمال ایجاد عقب ماندگی ذهنی بالا می‌رود. 

4. بیماری یا آسیب‌های بعد از تولد

عفونت‌هایی مانند مننژیت، سیاه سرفه یا حتی سرخک در نوزادان به سادگی می‌توانند به کم توانی ذهنی منجر شوند. از دیگر موارد می‌توان به ضربه‌های شدید وارد به سر، تجربه‌های نزدیک به غرق شدن، سوء تغذیه، عفونت‌های مغزی و قرار گرفتن در معرض مواد سمی اشاره داشت.

 

انواع عقب ماندگی ذهنی

کم توانی ذهنی را در سطوح خفیف، متوسط، شدید و عمیق دسته بندی می‌کنند:

عقب ماندگی ذهنی خفیف

افراد مبتلا در کسب مراحل رشدی نسبت به افراد عادی کندتر عمل می‌کنند. در کسب مهارت‌های اجتماعی و مهارت‌های روزمره زندگی نیز کندتر می‌آموزند. این افراد می‌توانند مهارت‌های عملی زندگی را یاد بگیرند و یک زندگی عادی را با حداقل کمک از طرف دیگران بسازند. افرادی که عقب ماندگی خفیق دارند دسته‌ای از کارها را به تنهایی انجام می‌دهند.

عقب ماندگی ذهنی متوسط

افراد با عقب ماندگی متوسط نسبت به گروه خفیف به کمک و نظارت بیشتری نیاز دارند. این افراد در صورت آموزش و تمرین می‌توانند از خودشان مراقبت کنند، یا به تنهایی به مکان‌های آشنا سفر کنند. همچنین می‌توان به این افراد مهارت‌های پایه ای لازم جهت حفظ سلامت و امنیت خودشان را آموخت.

عقب ماندگی ذهنی شدید

این نوع از عقب ماندگی همراه با تأخیر‌های شدید رشدی بروز پیدا می‌کند. این افراد در فهمیدن حرف دیگران به مهارت‌هایی دست پیدا می‌کنند ولی خودشان مهارت‌های ارتباطی قوی ندارند. تقریبا می‌توان گفت که نمی‌توانند خوب حرف بزنند. این افراد هرچند با مشکل کم توانی ذهنی شدید روبرو هستند اما طی تکرار و تمرین زیاد می‌توانند روتین‌های ساده زندگی را بیاموزند. البته برای زندگی در اجتماع همیشه باید تحت نظارت شدید قرار بگیرند.

عقب ماندگی ذهنی عمیق

اغلب افرادی که در این سطح از کم توانی قرار می‌گیرند، مبتلا به سندروم‌های مادرزادی هستند. چنین افرادی دارای زندگی کاملا وابسته ای هستند که غیر قابل استقلال است. این افراد در ساده‌ترین کارهای شخصی نیز به نظارت و کمک مستقیم نیاز دارند. اغلب مشکلات جسمانی دارند و از توانایی برقراری ارتباطی محدودی برخوردارند.

 

واکنش‌های والدین در مواجهه با عقب ماندگی کودک

والدینی که خبر عقب ماندگی نوزاد خود را می‌شنوند، پریشان و به هم ریخته خواهند شد. برخی از والدین با شنیدن این خبر نوزاد خود را طرد می‌کنند. البته این اتفاق دوام چندانی ندارد چرا که تشخیص عقب ماندگی یک سال پس از تولد داده می‌شود. به همین دلیل والدین نمی‌توانند به راحتی از نوزاد خود دل بکنند. در اکثر مواقع والدین امیدها و انتظارات خود را تغییر می‌دهند و با شرایط موجود سازگار می‌شوند.

برخی از آن‌ها در این مسیر دچار خشم و افسردگی شدید خواهند شد. برخی‌های دیگر نیز خود را مقصر حس می‌کنند و دچار عذاب وجدان می‌شوند. تعداد بسیار کمی از والدین نمی‌توانند این شرایط را قبول کنند و فرزند خود را طرد می‌کنند. اما این اتفاق بسیار کم است و اکثر والدین با شرایط سازگار می‌گردند. این والدین به حمایت طولانی مدت نیاز دارند.

 

مشکلات رایج کودکان عقب مانده ذهنی

کودکانی که به عقب ماندگی ذهنی مبتلا هستند مشکلات و چالش‌های متعددی دارند که عبارتند از:

انزوا و تنهایی کودکان کم توان ذهنی

به دلیل تفاوت‌هایی که کودکان عقب مانده با سایر کودکان دارند، معمولا در جمع آن‌ها پذیرفته نمی‌شوند. در اکثر موارد خود کودک علاقه ای به ایجاد رابطه دوستانه و اجتماعی ندارد. برخی مواقع نیز کودکان دیگر تلاش او را برای ورود به جمع‌های دوستانه مسخره می‌کنند. این کودکان معمولا تنها هستند.

زورگویی دیگران نسبت به کودکان عقب مانده ذهنی

انسان‌ها از چیزی که نسبت به آن شناخت کافی ندارند، می‌ترسند. تفاوت جسمی و نحوه نگرش معلولان ذهنی برای دیگران عجیب است و در نتیجه از آن‌ها می‌ترسند یا حتی متنفر می‌شوند. اغلب کودکان عقب مانده مورد زورگویی کودکان هم سال خود قرار می‌گیرند.

مشکلات جسمی کودکان عقب مانده ذهنی

به طور معمول کودکان عقب مانده ذهنی، مشکلات جسمی دیگری نیز دارند. برای مثال ممکن است بینایی، شنوایی و عملکرد ضعیف داشته باشند.

 

عقب مانده ذهنی | توانبخشی و درمان عقب مانده ذهنی

کودکان کم توان ذهنی در دسته‌ی کودکان استثنایی طبقه‌بندی می‌شوند و نیاز به آموزش‌ها و مرقبت‌های خاص دارند.برای درمان عقب ماندگی ذهنی دارویی وجود ندارد. اما جهت توانمند سازی این افراد خدمات درمانی بسیار زیادی وجود دارد که در سه دسته‌ی محوری جای می‌گیرند. در ادامه به توضیح آن‌ها پرداخته‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم مقاله کودکان استثنایی را نیز مطالعه کنید.

محور اول درمان: جلو گیری از تشدید عقب ماندگی

در این محور به عواملی که باعث شدت کم توانی می‌شود پرداخته می‌شود و سریعا جلوی پیشروی کم توانی گرفته می‌شود. مثلا در افرادی که مبتلا به فنیل کتنوری (نوعی اختلال متابولیک) هستند، می‌توان با تنظیم رژیم غذایی مناسب، مسائل زمینه ساز در عقب ماندگی ذهنی را کاهش داد.

محور دوم درمان: جلوگیری از ابتلا به اختلالات همراه

در عقب ماندگی ذهنی، اختلالات روانی مختلفی شیوع دارد که به درمان و مدیریت نیاز دارند. در این محور تلاش می‌شود از اختلالات مختلفی که می‌تواند در کنار کم توانی ذهنی ایجاد شود، جلوگیری شود. این روش درمانی موجب می‌شود فرد کم‌تر مورد فشار قرار بگیرد و درنتیجه عملکرد بهتری از خود نشان بدهد. اختلال کم توجهی یا بیش فعالی یکی از اختلالات شایعی است که ممکن است همراه با عقب ماندگی ذهنی بروز کند. برای اطلاع از این اختلال به مقاله‌ی بیش فعالی مراجعه کنید.

محور سوم درمان: مداخله زود هنگام 

مداخله زود هنگام به جنبه‌های مختلف ذهنی، تحصیلات ویژه، آموزش انواع مهارت‌ها، توانمندسازی و حمایت اجتماعی بیماران عقب مانده ذهنی می‌پردازد و از این طریق تاثیرات بسزایی بر کیفیت زندگی آن‌ها می‌گذارد.

 

برخی از درمان‌ها و امکانات مورد نیاز کودکان عقب مانده ذهنی

1. درمان سلول‌های بنیادی

این روش در درمان برخی از بیماری‌ها همچون سندروم داون تا حدی موثر می‌باشد. البته این روش در حذف مشکل تاثیری ندارد اما با ترمیم سلول‌های آسیب دیده، مهارت‌های ادراکی فرد را افزایش می‌دهد.

2. مدرسه در خانه

یادگیری کودکان عقب مانده نسبت به دیگران کندتر است. همچنین آموزش آن‌ها باید با توجه به ویژگی و شرایط شان تغییر کند اما این امکان در مدارس عادی مهیا نیست. با استفاده از روش مدرسه در خانه می‌توان روند آموزش آن‌ها را سریع‌تر کند. آموزش دیدن در یک مکان ایمن و حفاظت شده تمایل آن‌ها را به یادگیری افزایش می‌دهد.

3. طب سوزنی

طبق بررسی‌های انجام شده، کودکانی که از طب سوزی استفاده کرده‌اند پیشرفت چشمگیری در iq و مهارت‌های اجتماعی از خود نشان داده‌اند.

4. مدارس ویژه

در این مدارس کودکانی که مشکل مشابهی دارند در کنار هم جمع شده و آموزش می‌بینند. معلم در این مدارس آموزش ویژه ای دیده است و می‌تواند با صبر و حوصله، کودکان را به خوبی آموزش دهد.

 

والدین برای کمک به رشد فرزند خود چه باید بکنند؟

والدین نقش بسیار مهمی در رشد و پیشرفت کودکان معلول ذهنی دارند. برخی از کارهایی که والدین می‌توانند انجام دهند به شرح زیر می‌باشد:

1. تشویق و پاداش

والدین باید بدانند که کودکان عقب مانده توانایی‌های محدودی دارند و نمی‌توان همچون کودکان دیگر از آن‌ها توقع پیشرفت داشت. لازم است که والدین از نقاط قوت و ضعف فرزند خود آگاهی داشته باشند و با تشویق کردن، اعتماد به نفس او را تقویت کنند. تشویق کودک پس از کسب موفقیت‌های ناچیز، کمک بزرگی به رشد و پیشرفت او می‌کند.

2. کمک به اجتماعی شدن

بسیاری از والدین به دلیل مشکلات و تفاوت‌های فرزند خود، روابط او را محدود می‌کنند. در حالی که با کمک و حمایت والدین، کودک می‌تواند پیشرفت چشمگیری در تعاملات اجتماعی داشته باشد.

3. ساخت شبکه

نگه داری و مراقبت از کودکان معلول ذهنی کار چندان راحتی نیست و مشکلات زیادی برای والدین ایجاد می‌کند. ممکن است آن‌ها دچار افسردگی و خشم شوند و یا با یکدیگر مشاجره کنند. اما اگر بدانند که والدین دیگری همچون آن‌ها وجود دارد تا حدودی احساس آرامش خواهند کرد. بهتر است که والدین کودکان عقب مانده با یکدیگر تعامل داشته باشند و از روش‌های هم آگاه شوند.

4. کسب آگاهی

آموزش کودکان عقب مانده نسبت به سایر کودکان متفاوت است و توصیه می‌شود که از کمک یک روانشناس و متخصص استفاده کنید. اما اگر این امکان را ندارید، اطلاعات خود را در مورد شرایط فرزندتان و نحوه برخورد با او را افزایش دهید. مطالعه کتاب کمک زیادی در این زمینه به شما خواهد کرد.

5. انجام کارهای روتین

کارهای روتین و عادی احساس امنیت را در کودکان عقب مانده به وجود می‌آورد. مثلا آن‌ها نسبت به مدرسه واکنش مثبتی نشان نمی‌دهند چرا که محیط جدید آن‌ها را می‌ترساند. شما می‌توانید امکان آموزش را در خانه مهیا کنید تا آرامش خاطر داشته باشد.

6. مدیریت رفتار

کودکان معلول ذهنی در شرایط بحرانی نمی‌توانند به خوبی واکنش نشان دهند. اما لازم است که آن‌ها بر این محدودیت خود غلبه کنند. مثلا برخی کودکان با گذاشتن یک هدفون آرام می‌شوند و ذهن شان از شرایط ناگوار منحرف می‌شود. والدین می‌توانند با شناخت فرزند خود، این امکان را برای او فراهم کنند.

برای دریافت مشاوره در زمینه عقب ماندگی ذهنی و یا کم توان ذهنی می توانید با مشاوران مرکز مشاوره روانشناسی حامی هنر زندگی از طریق تلفن ثابت از کل کشور با شماره 9099075228 و از تهران با شماره 9092305265 تماس بگیرید.