عقب مانده ذهنی | نشانه‌ها، علل، انواع و درمان عقب ماندگی ذهنی

فردی که به اصطلاح عقب مانده ذهنی تشخیص داده می‌شود، دو ویژگی اساسی دارد. اول اینکه کارکرد ذهنی و یا هوش او پایین تر از حد میانگین جامعه است و دوم اینکه در رفتارهای سازشی یا مهارت های لازم برای زندگی روزمره با مشکل و کمبود مواجه است. عقب ماندگی ذهنی سطوح مختلف دارد و علل ابتلا به آن معمولا به عوامل زیستی و ژنتیکی مربوط می شود. بسیاری از مادرانی که با مشکل عقب ماندگی کودکشان مواجه می‌شوند، امیدی به بهبود توانایی‌های او ندارند. فرد عقب مانده ذهنی با توجه به سطح عقب ماندگی می‌تواند تحت آموزش‌های تخصصی توانایی‌ها و مهارت‌های زیادی را پرورش دهد. در ادامه به بررسی جنبه‌های مختلف عقب ماندگی ذهنی و خدمات درمانی مرتبط با آن پرداخته‌ایم. برای اتخاذ بهترین درمان و برخورد با این کودکان جهت مشاوره کودک اقدام کنید.

برای دریافت مشاوره روانشناسی در زمینه عقب ماندگی ذهنی و یا کم توان ذهنی می توانید با مشاوران مرکز هنر زندگی از طریق تلفن ثابت از کل کشور با شماره 9099075228 و از تهران با شماره 9092305265 تماس بگیرید.

ویژگی‌های افراد عقب مانده ذهنی

ویژگی های کلی فرد کم توان یا عقب مانده ذهنی شامل موارد زیر می‌شود:

_توانایی و استعداد لازم و کافی جهت یادگیری ندارند.

_در سازگاری و تطابق با شرایط و محیط با مشکل شدید روبرو هستند.

_در درک امور ساده زندگی دچار مشکل می‌شوند.

_مهارت های لازم و مناسب زندگی روزمره را ندارند یا به سختی آن‌ها را یاد می گیرند.

_به کمک، حمایت و آموزش مخصوص نیاز دارند.

-بهره هوشی افراد عقب مانده ذهنی پایین (معمولا کمتر از 70) است.

تشخیص و ارزیابی عقب مانده ذهنی

برای آن که متخصص فردی را عقب مانده ذهنی و یا کم توان ذهنی تشخیص دهد، موارد زیر باید در او وجود داشته باشد:

1- اختلال عقب ماندگی ذهنی قبل از 18 سالگی بروز پیدا می‌کند. در صورتی که فردی پس از 18 سالگی دچار مشکلات ذهنی شود، کم توان ذهنی نامیده نمی‌شود و ممکن است بروز مشکلات علت دیگری داشته‌باشد.

2- بهره هوشی حتما باید پایین تر از بهره هوشی میانگین جامعه باشد. بهره هوشی یا آی کیو به صورت کلی باید بین 85 تا 115 باشد. فردی که بهره هوشی بین 75 تا 90 داشته باشد را دیر آموز و کسی که کمتر از 70-75 باشد را کم توان ذهنی تشخیص گذاری می کنند.

3- فرد حداقل باید در یکی از حیطه های رفتارهای سازشی با مشکل اساسی روبرو باشد تا تشخیص عقب مانده زهنی برای او داده شود. این حیطه شامل مشکل در زندگی در منزل، برقراری ارتباط با دیگران، مدیریت خود، مهارت تحصیلی، مهارت های اجتماعی و بین فردی، مهارت های سلامت و امنیت خود، استفاده از امکانات جامعه، تفریح و... می‌شود.

برای تشخیص رفتار انطباقی، روانپزشک یا کارشناس متخصص، مهارت های روزمره فرد را با همسالانش مقایسه می کند. همچنین از مصاحبه با مراقبین و... نیز بهره می برد.

عقب مانده ذهنی |علل ابتلا به عقب ماندگی ذهنی

علت در بیشتر موارد نامشخص است ولی حدودا در یک سوم موارد علت عقب ماندگی به یکی از موارد زیر مربوط است:

عقب مانده ذهنی | عوامل ژنتیکی

اختلالاتی مانند سندرم داون و اختلالات متابولیک منشا ژنتیکی دارند و باعث کم توانی ذهنی می شوند. بنابراین در خانواده هایی که سابقه ی اختلالات ژنتیکی وجود دارد، تست های ژنتیک قبل از بارداری  لازم است. تست های اولتراسوند و آمنیوسنتز نیز حین بارداری در تشخیص چنین مواردی کمک شایانی می کنند.

عقب مانده ذهنی | عوامل مربوط به دوران بارداری

مصرف الکل و مواد مخدر، سوء تغذیه مادر و بیماری های عفونی مادر عواملی مهمی هستند که می توانند باعث کم توانی در کودک شوند. بنابراین در این دوره حساس، مادران باید از سوء مصرف داروها اجتناب کنند. در عوض باید مکمل های غذایی و ویتامین های لازم مصرف کنند و همچنین خود را در برابر بیماری های عفونی واکسینه نگه‌دارند. برای اطلاع از نکات مهم بارداری سالم مقاله‌ی بایدها و نبایدهای دوران بارداری را مطالعه کنید.

مشکلات زایمان

در مواردی که نوزاد بسیار نارس به دنیا می‌آید و یا در طی زایمان از اکسیژن محروم می‌شود، احتمال ایجاد عقب ماندگی ذهنی بالا می‌رود. 

بیماری یا آسیب های بعد از تولد

عفونت هایی مانند مننژیت، سیاه سرفه یا حتی سرخک در نوزادان به سادگی می توانند به کم توانی ذهنی منجر شوند. از دیگر موارد می توان به ضربه های شدید وارد به سر، تجربه های نزدیک به غرق شدن، سوء تغذیه، عفونت های مغزی و قرار گرفتن در معرض مواد سمی اشاره داشت.

انواع عقب ماندگی ذهنی

کم توانی ذهنی را در سطوح خفیف، متوسط، شدید و عمیق دسته بندی می کنند:

عقب ماندگی ذهنی خفیف

افراد مبتلا در کسب مراحل رشدی نسبت به افراد عادی کندتر عمل می‌کنند. در کسب مهارت های اجتماعی و مهارت های روزمره زندگی نیز کندتر می آموزند. این افراد می توانند مهارت های عملی زندگی را یاد بگیرند و یک زندگی عادی را با حداقل کمک از طرف دیگران بسازند. افرادی که عقب ماندگی خفیق دارند دسته‌ای از کارها را به تنهایی انجام می‌دهند.

عقب ماندگی ذهنی متوسط

افراد با عقب ماندگی متوسط نسبت به گروه خفیف به کمک و نظارت بیشتری نیاز دارند. این افراد در صورت آموزش و تمرین می توانند از خودشان مراقبت کنند، یا به تنهایی به مکان های آشنا سفر کنند. همچنین می توان به این افراد مهارت های پایه ای لازم جهت حفظ سلامت و امنیت خودشان را آموخت.

عقب ماندگی ذهنی شدید

این نوع از عقب ماندگی همراه با تأخیر های شدید رشدی بروز پیدا می کند. این افراد در فهمیدن حرف دیگران به مهارت هایی دست پیدا می کنند ولی خودشان مهارت های ارتباطی قوی ندارند. تقریبا می توان گفت که نمی توانند خوب حرف بزنند. این افراد هرچند با مشکل کم توانی ذهنی شدید روبرو هستند اما طی تکرار و تمرین زیاد می توانند روتین های ساده زندگی را بیاموزند. البته برای زندگی در اجتماع همیشه باید تحت نظارت شدید قرار بگیرند.

عقب ماندگی ذهنی عمیق

اغلب افرادی که در این سطح از کم توانی قرار می‌گیرند، مبتلا به سندروم های مادرزادی هستند. چنین افرادی دارای زندگی کاملا وابسته ای هستند که غیر قابل استقلال است. این افراد در ساده ترین کارهای شخصی نیز به نظارت و کمک مستقیم نیاز دارند. اغلب مشکلات جسمانی دارند و از توانایی برقراری ارتباطی محدودی برخوردارند.

عقب مانده ذهنی | توانبخشی و درمان عقب مانده ذهنی

برای درمان عقب ماندگی ذهنی دارویی وجود ندارد. اما جهت توانمند سازی این افراد خدمات درمانی بسیار زیادی وجود دارد که در سه دسته‌ی محوری جای می‌گیرند. در ادامه به توضیح آن‌ها پرداخته‌ایم.

محور اول درمان: جلو گیری از تشدید عقب ماندگی

در این محور به عواملی که باعث شدت کم توانی می شود پرداخته می شود و سریعا جلوی پیشروی کم توانی گرفته می شود. مثلا در افرادی که مبتلا به فنیل کتنوری (نوعی اختلال متابولیک) هستند، می توان با تنظیم رژیم غذایی مناسب، مسائل زمینه ساز در عقب ماندگی ذهنی را کاهش داد.

محور دوم درمان: جلوگیری از ابتلا به اختلالات همراه

در عقب ماندگی ذهنی، اختلالات روانی مختلفی شیوع دارد که به درمان و مدیریت نیاز دارند. در این محور تلاش می شود از اختلالات مختلفی که می تواند در کنار کم توانی ذهنی ایجاد شود، جلوگیری شود. این روش درمانی موجب می شود فرد کم تر مورد فشار قرار بگیرد و درنتیجه عملکرد بهتری از خود نشان بدهد. اختلال کم توجهی یا بیش فعالی یکی از اختلالات شایعی است که ممکن است همراه با عقب ماندگی ذهنی بروز کند. برای اطلاع از این اختلال به مقاله‌ی بیش فعالی چیست مراجعه کنید.

محور سوم درمان: مداخله ی زود هنگام 

مداخله زود هنگام بر جنبه های ذهنی، تحصیلات ویژه، آموزش مهارت های مختلف، توانمند سازی و حمایت اجتماعی این افراد می پردازد و از این طریق تاثیرات بسزایی را بر کیفیت زندگی آنها می‌گذارد.

برای دریافت مشاوره در زمینه عقب ماندگی ذهنی و یا کم توان ذهنی می توانید با مشاوران مرکز مشاوره روانشناسی هنر زندگی از طریق تلفن ثابت از کل کشور با شماره 9099075228 و از تهران با شماره 9092305265 تماس بگیرید.