- نویسنده : دکتر فرزاد طباطبایی
کودکان استثنایی به دلیل نیازهای ویژه‌ای که برای مراقبت از آن‌ها باید از طرف والدین و آموزگاران صورت بگیرد، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند. هرچه زودتر استثنایی بودن کودک تشخیص داده شود، درمان و آموزش‌ها تاثیر بیشتری بر عملکرد کودک خواهد داشت. والدین با آگاهی از نشانه‌ها و علائم رفتاری کودکان استثنایی ممکن است به وجود اختلالی مشکوک شوند؛ اما برای تشخیص قطعی متخصصان با استفاده از ابزارهایی مانند تست‌های هوش، آزمایشات خونی، سی تی اسکن و... به شما پاسخ می‌دهند. از آن جا که در ابتدای تولد تمامی آزمایشات انجام می‌شود، توصیه می‌کنیم برای اطمینان از سلامت روان کودک خود، از مشاوره کودک برای تشخیص اختلالات دسته کودکان استثنایی اقدام کنید. در ادامه درباره انواع، درمان و چالش‌های زندگی کودکان استثنایی صحبت کرده‌ایم.
.gif)
تعریف کودک استثنایی
اصطلاح استثنایی اصولا یک اصطلاح آموزشی است که فقط به تعداد معدودی از دانش‌آموزان گفته می‌شود که تفاوت‌ها و انحرافات آنان از متوسط جامعه سنی خود متفاوت است. شخصی که طبق روانــشناسی رشد و مراحل آن یا به عبارت دیگر پیش از 18 سالگی قرار دارد و نسبت به هنجارهای جامعه از نظر هوشی و کارکردهای جسمی عملکرد پایین‌تری دارد به عنوان کودک استثنایی شناخته می‌شود. در بحث‌های تخصصی به دلیل نیاز به مراقبت‌های خاص به این کودکان، کودک با نیازهای ویژه نیز گفته می‌شود.
اینفوگرافیک کودکان استثنایی
انواع کودکان استثنایی (کودکان با نیازهای ویژه)
کودکان استثنایی را می‌توان در طبقه بندی‌های متفاوتی دسته‌بندی کرد. یکی از انواع طبقه بندی‌های کودکان استثنایی به صورت زیر است.
- عقــب مانده ذهنی
- تیزهوشی
- اختلالات یادگــیری LD
- بیش فعالی کودکان ADHD
- اختلال طیف اوتیسم ASD
- نابینایی و کم بینایی
- ناشنوایی و کم شنوایی
- معلولیت
- فلج مغزی CP
- معلولیت‌های چندگانه
در برخی دیگر از دسته بندی‌های کودکان استثنایی اختلالات رفتاری کودکان ، افسردگی در کودکان و بیماری های ژنتیکی نیز شامل می شوند.
کلی‌ترین طبقه بندی درباره کودکان استثنایی
1. اختلاف هوشبهر و فعالیت‌های ذهنی شامل کودکان عقب مانده ذهنی و کــودک با هوش
2. اختلالات و ضایعات مغزی یا اختلالات عملی که منجر به اختلالات رفتاری می‌شود و شامل کودکان ناسازگار یا همان دشوار است.
3. ابتلا به اختلالات و نقایص حسی و حرکتی و اختلالات عملی رشد که این گروه شامل نابینایان، ناشنوایان و همچنین مبتلایان به اخــتلال زبان، اختلال کنترل اسفنکترها و ناتوانی حرکتی است. برای آشنایی بیشتر در زمینه اختلالات عصبی رشدی کلیک کنید.
چالش های زندگی کودک استثنایی
به صورت کلی کودکان استثنایی از هر نوعی که باشند با برخی چالش‌های عمومی روبه‌رو هستند، مسائل و موضوعات مختلفی زندگی این کودکان و خانواده‌های آن‌ها را متفاوت و در بسیاری از موارد دشوار می‌کند. بنابراین استرس بیشتری نیز باید تحمل کنند، جهت آشنایی با سایر عوامل استرس در کودکان با شرایط خاص کلیک کنید.
در اینجا برخی از این موارد را بحث و بررسی کرده‌ایم.
1- طرد توسط جامعه
اولین و شاید سخت ترین اتفاقی که برای این افراد می‌افتد عدم پذیرش آن‌ها توسط جامعه و حتی در خیلی از موارد ناملایمات و بدرفتاری جامعه به طرق مختلف با آن‌ها است. این اتفاق به چندین صورت پیش می‌آید.
عدم مناسب سازی جامعه برای این افراد: در مکان‌های عمومی مثل مترو، اتوبوس، پارک و بازار امکانات و شرایط مناسب برای این افراد در نظر گرفته نشده است. مثلا یک کودک نابینا در مترو چگونه راه خود را بیابد و خط عوض کند؟ از پله‌ها و مسیرهای مورد نظر چگونه عبور کند؟ مسلما زنــدگی با اختلال بینایی بسیار مشکل می باشد و عدم مناسب سازی جامعه نیز شرایط را سخت تر می کند.
عدم آگاهی کافی در مورد شیوه برخورد با این اشخاص: مواجه با بی تابی‌های یک کودک اوتــیسم و گریه و فریادهای او برای والدین و مراقبینش کار دشواریست. اما آنچه دشوارتر است این موضوع می‌باشد که دیگر افراد درکی از شرایط خاص آن‌ها ندارند و اگر چنین کودکی در شلوغی‌ها گم شود، افراد در مورد چگونگی برخورد با او اطلاعات کمی دارند.
عدم پذیرش و دید منفی به آن‌ها توسط سایر افراد جامعه: ثبت نام در مدارس عادی، همبازی شدن در پارک و مسائلی از این دست برای کودکان استثنایی و یا کودکان دیــر آموز و خانواده‌هایشان دشواری‌هایی ایجاد می‌کند. برخی تصور می‌کنند اگر با این کودکان در تماس باشند اختلال آن‌ها را می‌گیرند و آلوده می‌شوند و یا از ترس آسیب از آن‌ها فرار می‌کنند و آن‌ها را در بین خود راه نمی‌دهند.
2- احساس حقارت در کودکان استثنایی
اشخاص استثنایی پس از اینکه متوجه تفاوت‌های خود با دیگر افراد جامعه می‌شوند، این مسأله برای آن‌ها بحرانی ایجاد می‌کند که در نگاه آن‌ها به خودشان اثرگذار است. البته با این بحران به دو صورت برخورد می‌کنند. در بعضی این تفاوت منبع الهام برای اثبات توانایی‌ها و پیشرفت در سایر زمینه‌ها می‌شود و در برخی دیگر وجود این نیازهای ویژه سبب در خودرفتگی و گوشــه گیری و انزوا طلبی می‌گردد. وجود دید منفی و جو منفی جامعه نسبت به این اشخاص، مقایسه توسط دوستان، والدین و مراجع قدرت مانند معلم باعث تقویت حس منفی در این افراد می‌شود.
3- مسائل خانوادگی
معمولا وجود یک فرد با نیازهای ویژه، مسئولیت، بار روانی، تنش و وظایف بیشتر و پیچیده تری را برای اعضای خانواده ایجاد می‌کند. یک فرد با نیازهای ویژه می‌تواند مناسبات و تعامل‌های داخل خانواده را دچار تغییر کند و این تفاوت‌ها بسته به صــفات شخصیتی و روانی، محیط اجتماعی، اقتصادی و عوامل اثرگذار دیگر می‌تواند به دو صورت ایجاد شود.
در بعضی خانواده‌ها می‌تواند منجر به همبستگی بیشتر اعضای خانواده و بستری برای رشد هرچه بیشتر تک تک اعضا و مخصوصا کودک استثنایی شود. اما در برخی دیگر از خانواده‌ها این اتفاق به صورت عکس می‌افتد و یک چرخه مخرب و آسیب زننده به تک تک اعضای خانواده، حس تنش را منتقل می‌کند.
4- روابط اجتماعی
در خیلی از موارد این اشخاص در برقراری ارتــباط با دیگران دچار نقص هستند و این اشکال در روابط می‌تواند بر اثر کمبود اعتماد به نفس، ویژگی‌های خاص فرد و پیشفرض‌های منفی جامعه باشد.
راه های درمان مناسب در زمینه کودکان استثنایی
یکی از دغدغه‌های اصلی کودکان استثنایی و افراد با نیازهای ویژه یافتن روش‌های مناسب درمانی است. درمان در افراد با نیازهای ویژه را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد.
درمان‌های تخصصی: کودکان استثنایی به درمان‌های تخصصی و مراجعه به مراکز با پزشکان و روانشناسان متخصص نیاز دارند تا در صورت لزوم از دارو درمانی، کاردرمانی و شیوه‌های روان درمــانی مناسب برای کودک و همچنین خانواده‌اش بهره گیرند.
درمان‌های حمایتی: در بعضی موارد درمان تخصصی و مشخص هنوز کشف نشده و این یکی از بزرگترین چالش‌های کودکان استثنایی است. چرا که در این فضا افراد سودجو و سوء استفاده گر به اسم درمان، به اوضاع روانی و اقتصادی این افراد و خانواده‌هایشان آسیب می‌زنند. در این گونه موارد فضای تخصصی درمانی یک فضای حمایتی، پیشگیری از پیشرفت اختلال و کمک به افزایش کارایی فرد است و پیگیری راه‌های تخصصی و مراجعه به متخصص از اهمیت بالایی برخوردار است.
توانمندسازی: در دسته‌ای دیگر از اختلالات هیچگونه درمان قطعی وجود ندارد یا اگر وجود دارد به ندرت می‌تواند مسأله اصلی را به طور کامل درمان کند مانند نابینایی که درمان به طور کامل انجام نمی‌شود و آمــوزش کودکان نابینا باید تحت شرایط ویژه صورت گیرد. در این گونه موارد درمان تخصصی شامل توانمند سازی فرد در سایر زمینه‌ها و افزایش کارایی وی با توجه به اختلال و زندگی کارآمد و با کیفیت حتی با وجود این اختلال است.
درمان چقدر می تواند موثر باشد؟
در اکثر موارد اختلالات کودکان استثنایی برگشت پذیر است، به این معنی که ممکن است بخشی از مسیر بهبود و درمان طی شود اما ادامه ندادن به هر دلیلی یا وقفه در درمان می‌تواند منجر به عود ویژگی‌های اختلال شود. درمان‌های کودکان استثنایی انواع مختلفی دارد، انتخاب درمان مناسب با توجه به ویژگی‌های اختلال و ویژگی‌های کودک مهم است. متخصصان با توجه به ویژگی‌های خاص هر کودک و نوع اختلال بهترین درمان را پیشنهاد می‌دهند. مشاوران حامی هنر زندگی می توانند در این زمینه یاریگر شما باشند. برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص مشاوره روانشناسی این مرکز کلیک کنید.
سوالات متداول
آیا دانش آموز با بهره هوشی بالاتر از 130 نیز کودک استثنایی محسوب می‌شود؟
با توجه به اینکه کودک تیزهوش است در زیرگروه کودکان استثنایی قرار می‌گیرد چراکه در تعریفی که از کودکان استثنایی انجام دادیم؛ کودکی که متفاوت از همسن خودش باشند استثنا محسوب شده و در این دسته قرار می‌گیرد اما بسیاری از افراد فکر می‌کنند که تنها کودکانی که دچار مشکلات و عقب ماندگی هستند استثنایی می‌باشند. جالب است بدانید که در انگلستان لغت کودکان استثنایی برای کودکان تیزهوش تنها استفاده می‌شود.
چرا طبقه بندی کودکان استثنایی امری دشوار است؟
چراکه هر فرد استثنایی علاوه بر شباهت‌هایی که با دیگر افراد دارد دارای خصوصیات منحصر به فرد است. همچنین علامت واحدی ممکن است در افراد مختلف به واسطه علل متفاوتی به وجود آید. از دیگر علل آن این است که یک عامل بیماری زا ممکن است علائم متفاوتی در کودکان مختلف داشته باشد و اختلالات رفتاری و ناسازگار ممکن است حاد، زودگذر یا مزمن و طولانی بوده و در هر حال ممکن است شدید یا خفیف باشد.
