یادگیری اکتشافی | آشنایی با معایب و مزایای یادگیری اکتشافی

یادگیری اکتشافی، نوعی روش نوین آموزش و یادگیری بر مبنای تجربه و آزمایش است. در این نوع روش آموزشی به جای آن که مطالب به افراد دیکته شود و آن ها بدون هیچ چون و چرا به یادگیری و حفظ مطالب آموزشی بپردازند، به دانش آموزان اجازه داده می شود سوال طرح کرده و خودشان در پی یافتن پاسخ و چرایی مسائل از طریق یادآوری و استفاده از مطالب آموزشی پیشین باشند.  
 

یادگیری اکتشافی و تاریخچه آن

یادگیری اکتشافی، نوعی روش آموزشی است که بر پایه مشارکت فعال دانش آموزان از طریق سوال و جواب، تجربه و آزمایش، بحث و گفتگوهای گروهی و بررسی و نتیجه گیری و بررسی نهایی توسط فرد دانش آموز صورت می گیرد. دانش آموزان به جای آن که تنها در کلاس درس حاضر شده و به تدریس معلم که متکلم وحده است گوش دهند، و سپس به شرطی سازی ذهن و حفظ کردن مطالب بپردازند در روش یادگیری اکتشافی مشارکت فعال در امر تدریس و آموزش دارند. به عبارتی خود دانش آموز بیشترین نقش را در فرآیند یادگیری مطالب به عهده دارد. در این رابطه مطالعه مقاله افزایش قدرت یادگیری مغز پیشنهاد می شود.
نظریه ی یادگیری اکتشافی اولین بار توسط جروم برونر یک روانشناس آمریکایی مطرح شد. جروم برونر سال ها به انجام تحقیق در خصوص مراحل رشد و نحوه یادگیری در کودکان پرداخته بود و سرانجام نظریه یادگیری اکتشافی را ارائه داد که با بازتاب خوبی در سراسر جهان مواجه شد.
به عقیده برونر، آموزش و پرورش دانش آموزان باید فرآیند محور باشد و نه محتوا محور، طبق نظریه یادگیری اکتشافی برونر عقیده داشت که در امر یادگیری و آموزش، معلم تنها باید وسیله و امکانات لازم برای جستجو و تحقیق و کسب تجربه را در اختیار دانش آموز قرار دهد و تمامی مراحل یادگیری باید توسط خود دانش آموزان از طریق آزمایش و کسب تجربه و یافتن پاسخ ها و راه حل های جدید از طریق ترکیب کردن آموخته های جدید با دانسته های قبلی انجام شود. به عبارتی از دیدگاه نظریه یادگیری اکتشافی برونر، دانش آموز اصلی ترین وظیفه را در کسب اطلاعات جدید و آموزش و یادگیری بر عهده دارد و معلم تنها ناظر و هدایت کننده امر آموزش است.  

مراحل و فرآیند آموزش در نظریه یادگیری اکتشافی

در نظریه یادگیری اکتشافی، ابتدا یک سوال برای دانش آموزان مطرح می شود. مطالب جدید به صورت مقدماتی توضیح داده می شود. وسایل و ابزارها و امکانات لازم برای آزمایش و کسب تجربه در اختیار دانش آموزان قرار داده می شود. سپس معلم وجود ارتباط میان مطالب جدید و آموخته های قبلی دانش آموزان را توضیح داده و از آن ها می خواهد پاسخ پرسش های جدید را از طریق یادآوری و به کار بستن دانش های آموخته شده قبلی بیابند. سپس تنها به عنوان یک ناظر و راهنما نظاره گر فعالیت های دانش آموزان است.

آزمایش و تجربه

دانش آموز با استفاده از مطالب یادگرفته شده ی پیشین و به کار گیری ابزارها و وسایل لازم به تجربه و آزمایش مطالب جدید می پردازد تا راه حل مسائل جدید را بیابد و به نتایج جدیدی برسد. سپس به کمک معلم، مطالب آموزشی جدید حاصل از تجربه و آزمایش با دانسته های قبلی دانش آموز ادغام و ترکیب می شود. در پایان معلم شروع به تحلیل مسائل و راهکارها کرده و یک نتیجه گیری کلی از بررسی فعالیت و تجربه دانش آموزان ارائه می دهد.
یادگیری اکتشافی می تواند شامل انواع فعالیت های کلاسی و خارج از کلاس باشد. از جمله این فعالیت های به خصوص می توان به بحث و گفتگوی گروهی، روش خلاصه نویسی متن فردی از مطالب آموخته شده طی تجربه و آزمایش، انجام فعالیت ها و آزمایش های کلاسی یا تکالیفی که توسط معلم برای کسب تجربه بیشتر داده می شود و تهیه گزارش از آن ها اشاره کرد. هم چنین نظرخواهی از تک تک دانش آموزان در مورد مطالب جدید توسط معلم و شرکت در گفتگوهای کلاسی در یادگیری اکتشافی تاثیر به سزایی دارد.  

مزایای استفاده از روش یادگیری اکتشافی

بهره گیری از روش یادگیری اکتشافی در امر آموزش و تدریس باعث بهبود روند تدریس و افزایش بازدهی در یادگیری دانش آموزان شده و مزایای بسیاری می تواند داشته باشد از جمله این مزایا می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1-افزایش قوه خلاقیت در افراد

از آن جا که روش یادگیری اکتشافی به دانش آموز فرصتی برای اجرای ایده ها و آزمون و خطا می دهد در صورتی که معلم از ایده ها و راهکارهای دانش آموز استقبال کند و نظرات هرچند نادرست او را ارج نهد این موضوع می تواند باعث افزایش قوه خلاقیت در افراد شود. البته معلمان برای این امر باید آموزش کافی دیده باشند تا بتوانند از تمامی ایده ها و راهکارهای پیشنهادی دانش آموزان استقبال کرده و با تقویت انگیزه جستجوگری و خلاقیت به نظرات آن ها اهمیت دهند.

2-پرورش اعتماد به نفس دانش آموزان

تعامل گروهی دانش آموزان با مطالب آموزشی و امکان درک مسائل از طریق کسب تجربه باعث می شود کودکان اعتماد به نفس بیشتری کسب کنند. در روش یادگیری اکتشافی به جای آن که معلم متکلم وحده باشد و دانش آموز مجبور به گوش دادن مطالب باشد از او خواسته می شود در بحث های و نظرسنجی ها شرکت کرده و نظر خود را بیان کند.
هم چنین در این روش دانش آموز اجازه دارد برای یافتن راه حل و فراگیری مطالب درسی از آزمون و خطا بهره بگیرد بنابراین فرصتی فراهم می شود تا جرات و جسارت او برای نظردهی در جمع و دست زدن به اکتشاف و تجربه بالا برود و همین موضوع باعث می شود اعتماد به نفس او برای حل مسایل و بیان دیدگاه های خود در اجتماع تقویت شود. فرد در همان دوران کودکی یاد می گیرد که می تواند نظرات ارزشمند خود را در حضور جمع بیان کند حتی اگر نظرات او همیشه هم درست نباشند او حق اظهار نظر را دارد و این موجب می شود در دوران بزرگسالی نیز فرد فعالی با اعتماد به نفس بالا در اجتماع باشد.

3-تقویت روحیه جستجوگری و حل مسئله

روش یادگیری اکتشافی از آن جا که به دانش آموز احازه ی برخورد مستقیم با موضوعات و جستجو و کشف راه حل ها را می دهد می تواند باعث ایجاد روحیه ی جستجوگری در افراد شده و مهارت های حل مسئله را در آن ها افزایش دهد. کودکی که از همان دوران تحصیل به طور مداوم با مسائل مختلف روبرو شده و شیوه جستجوگری و پیدا کردن راهکار برای هر مسئله ای را می آموزد به مرور این موضوع در شخصیت او راه پیدا می کند و از او فردی جستجوگر می سازد که توانایی مقابله با هر مسئله ای در زندگیش را دارد.
چنین فردی به محض بروز هر اتفاق یا مشکلی در هر جنبه از زندگی به طور خودکار مطمئن است که برای هر مشکلی راهکاری حتمی وجود دارد و از آنجایی که او فردی جستجوگر است توانایی حل کردن تمام مسائل را خواهد داشت. بنابراین روش تدریس اکتشافی علاوه بر مزایای بهبود اختلالات یادگیری و منافع تحصیلی، بر روند شکل گیری شخصیت افراد نیز تاثیر مثبت بر جای می گذارد.

4-افزایش قدرت تمرکز و بالا رفتن بازدهی در یادگیری

در روش یادگیری اکتشافی، دانش آموز به صورت مستقیم با مسئله آموزشی جدید رو در رو می شود. شروع به فکر کردن، پرسیدن سوال، بررسی جوانب مختلف موضوع، تجربه و آزمایش می شود تا راهکار مناسبی برای سوالات ذهن خود بیابد. بنابراین به دلیل درگیر شدن مستقیم ذهن دانش آموز به مطالب آموزشی او تمرکز بیشتری برای یادگیری دارد. تمرکز مهم ترین عامل در آموزش و یادگیری مطالب جدید است. برای آشنایی بیشتر با مهارت تمرکز کلیک کنید.
افزایش تمرکز باعث می شود فرد به طور جدی تری مسائل را دنبال کند و مجب افزایش بازدهی در یادگیری می شود به طوری که بعد از پایان کلاس آموزشی، دانش آموزان به میزان بسیار کمی نیاز به مرور دوباره مطالب و انجام فعالیت های خارج از کلاس برای یادگیری بیشتر دارند چرا که به دلیل زیاد بودن تمرکز  و توجه دانش آموزان روی مطالب درسی، امر آموزش در داخل کلاس درس به خوبی پیش رفته و بازده بالایی داشته است.

5-آموزش در محیطی بدون استرس

روش یادگیری اکتشافی امکان آموزش در محیطی آرام و به دور از استرس را فراهم می کند. زمانی که در گفتگوهای گروهی یا فعالیت های تجربی امکان آزمون و خطا به دانش آموز داده شود او بدون نگرانی از توبیخ شدن یا دریافت اخطار از معلم با خیال راحت به یادگیری و کشف راهکارهای جدید و هم چنین بیان دیدگاه ها و نقطه نظرات خود می پردازد. امروزه محققان روانشناسی حوزه رشد و یادگیری کودک به این نتیجه رسیده اند که یادگیری در فضای شاد و آرام با استفاده از انجام فعالیت های گروهی، محیط دوستانه ای میان معلم و دانش آموزان ایجاد می کند و  از بازدهی بالاتری برخوردار است. استفاده از روش تدریس اکتشافی این امر را میسر می سازد. به علاوه روش تدریس اکتشافی راه حلی مناسب برای آموزش به کودکانی است که دچار اختلالات رفتاری کودکان مانند اضطراب و خجالت هستند یا اختلال یادگیری دارند.  

معایب استفاده از روش یادگیری اکتشافی

با این که روش یادگیری اکتشافی روش تدریس موثری بوده و بازدهی آموزش را بالا می برد اما این روش نیز مانند روش های دیگر با یک سری از معایب و ایراد های مخصوص به خود رو به روست. به عنوان مثال برخی از معایب استفاده از روش تدریس اکتشافی در زیر بیان شده است.

1-افت تحصیلی و عدم بازدهی آموزشی روی برخی از دانش آموزان

با استفاده از روش یادگیری اکتشافی به دلیل این که آزادی عمل بیشتری به دانش آموزان داده می شود ممکن است باعث شود برخی از دانش آموزان محیط درس و آموزش را جدی نگرفته و در کلاس درس به بازیگوشی بپردازند. این موضوع سبب می شود که آن ها مطالب را به خوبی فرا نگیرند و در پایان دوره تحصیلی در امتحانات موفق نشوند. بنابراین روش یادگیری اکتشافی نمی تواند به عنوان نوعی روش تدریس همیشگی به کار بسته شود.

2-کمبود امکانات آموزشی و وسایل و محیط آزمایشگاهی

از دیگر معایبی که در مورد روش یادگیری اکتشافی می توان به آن اشاره کرد کمبود وسایل و امکانات و ابزارهای لازم برای تحقیق و پژوهش، و نبود امکانات کافی برای انجام آزمایش و اکتشاف است. از آن جا که با به کار گیری روش تدریس اکتشافی، دانش آموزان باید به صورت مستقیم با مسائل و پدیده های علمی رو در رو شوند، استفاده از این روش نیاز مبرمی به محیط آزمایشگاهی و هم چنین وسایل و امکانات قوی آموزشی دارد. تهیه کردن چنین شرایطی ممکن است بسیار هزینه بر باشد یا از عهده تمامی مراکز آموزشی برنیاید، در این صورت عدالت آموزشی اجرا نمی شود و ممکن است  بسیاری از دانش آموزان از حقوق آموزشی خود برخوردار نشوند.

3-اهمیت آموزش معلمان در روش یادگیری اکتشافی

برای این که استفاده از روش یادگیری اکتشافی بازدهی مثبت داشته باشد لازم است ابتدا آموزش ها و اطلاعات لازم برای اصلاح شیوه تدریس و برخورد با دانش آموزان به معلمین داده شود. از ان جا که نحوه مدیریت کلاس و تدریس معلمان و هماهنگی و انعطاف داشتن در رفتار با دانش آموز در روش یادگیری اکتشافی اهمیت به سزایی دارد لازم است ابتدا آموزش های لازم به معلمان داده شود. در صورت منعطف نبودن معلم در نحوه ی رفتار با شاگردان و بروز هر گونه خطایی در امر تدریس و در نتیجه طی نشدن کامل مسیر صحیح آموزش و اکتشاف، ممکن است بازده یادگیری دانش آموزان کاهش یابد یا به طور کلی هیچ بازدهی مثبتی نداشته باشد.  

سخن آخر در رابطه با روش یادگیری اکتشافی

نظریه یادگیری اکتشافی از جهات مختلف محبوبیت زیادی در بین روانشناسان حوزه رشد و تربیت کودک دارد. اما باید علاوه بر مزایای فوق العاده آن در افزایش بازدهی یادگیری و محقق شدن امر آموزش، معایب و نقاط ضعف استفاده از آن را نیز در نظر گرفت. اجرای روش یادگیری اکتشافی به آگاهی و تغییر رویه تدریس معلمان و فراهم ساختن زیرساخت های آموزشی لازم برای ایجاد امکان کشف و تجربه مستقیم توسط دانش آموزان نیازمند است. 
با این که استفاده از روش یادگیری اکتشافی بازده آموزشی را بالا می برد اما برای تمام گروه های سنی دانش آموزان و در تمام مناطق و مراکز آموزشی قابل اجرا به طور کامل و به عنوان روش تدریس دائمی نیست و نمی تواند به عنوان رکن اصلی و همیشگی برنامه تدریس و آموزش استفاده شود زیرا در عمل اجرای آن با محدودین ها و معایبی رو به روست در عین حال می تواند به صورت بخشی فرعی از برنامه آموزشی مورد استفاده قرار گرفته و از مزایای آن در امر آموزش همراه با اکتشاف و جستجوگری بهره برداری شود. برای آگاهی بیشتر درباره انواع روش های یادگیری و پاسخ به ابهامات خود در این زمینه با مشاوره روانشناسی تماس بگیرید.